Mahler in nederland

𝄢Het begon allemaal in 1902, toen Mahler in het Duitse Krefeld zijn Derde Symfonie dirigeerde. Onder zijn gehoor bevond zich Willem Mengelberg, sinds 1885 dirigent van het Concertgebouw Orkest. Mengelberg was direct onder de indruk van de fascinerende macht die er van Mahler uitging. In de manier waarop deze de muziek benaderde, vond hij al datgene wat hem als jonge dirigent als ideaal voor ogen zweefde. En toen hij na afloop persoonlijk met Mahler kennis maakte, sprong er een vonk over: een vriendschap voor het leven stond op het punt geboren te worden. Mengelberg nodigde Mahler uit zijn symfonie ook in Amsterdam te komen dirigeren, het begin van een reeks concerten waarbij de componist zijn eigen werk in première deed gaan èn het begin van de Nederlandse Mahlertraditie.

Maar de vriendschap bleef niet beperkt tot Mengelberg. Ook Alphons Diepenbrock van wie wij in 2021 zijn 100^e sterfdag vieren, was van de partij, zoals we uit veel foto’s kunnen opmaken. In het begin had Diepenbrock niet zoveel op met Mahler, maar dat veranderde naarmate hij meer van de componist hoorde en hem beter leerde kennen. Als Mahler het dan heeft over zijn Nederland als zijn ‘tweede muzikale vaderland’, liggen er voor hem twee personen ten grondslag aan dit thuisgevoel: Willem Mengelberg en Alphons Diepenbrock. Zonder Mengelberg zou de tot op de dag van vandaag heersende Nederlandse Mahlertraditie niet zijn ontstaan. Mengelberg introduceerde Mahlers werken in Nederland toen nog maar weinigen van diens genie overtuigd waren. Jaar na jaar voerde hij ze uit (of liet ze uitvoeren), tot het publiek er zo mee vertrouwd raakte dat men ze op hun merites wist te beoordelen. In het leven van Mahler speelde Mengelberg een belangrijke rol, als mens en als dirigent. Mahler heeft een onuitwisbaar stempel op zijn Amsterdamse vriend en collega-dirigent gedrukt, zelfs over de dood heen.

Ter illustratie van wat de pers van de symfonie dacht, hier een klein fragment uit de kritiek die op 23 oktober 1903 in het ‘Algemeen Handelsblad’ verscheen onder de kop “‘Derde Symphonie’ van Gustav Mahler”: “Een triomf voor ons orkest was deze uitvoering, want zelden of nooit heeft het voor zulk een zware taak gestaan. En onder de fascineerende leiding van den grooten Weener componist en kapelmeester heeft deze Symphonie eene vertolking genoten, zoals Mahler zelf verklaard moet hebben, nog niet van zijn werk te hebben gehoord, waartoe het koor van Toonkunst [dameskoor] en het jongenskoor eveneens veel hebben bijgedragen. Doch het meeste werd toch van het orkest gevergd, dat zichzelf heeft overtroffen.”

De meeste indruk maken de delen 1, 4 en 5 op de recensent, vooral ook door de regieaanwijzingen van Mahler voor het koor: “Tot de stemming van het laatste deel werkte ook mede, dat het koor onbeweeglijk bleef staan (en dat voor de duur van een half uur, want zolang duurt het Adagio ongeveer!) — zooals Mahler op de repetitie tot het dameskoor zeide – dan mag geen gedruisch door het zitten gaan van het koor de stemming verbreken, het komt daar toch geheel op de stemming aan, en dus moet gij allen de grootste rust en stilte betrachten. Die stemming nu was er. De verzoeking zou groot zijn om in allerlei details te treden, doch men moet dit werk zelf gaan hooren.

Voorzeker zullen bij deze eerste kennismaking velen vreemd tegenover dit werk staan, en er ook wellicht vreemd tegenover blijven staan bij herhaaldelijk aanhoren. Doch juist bij deze symphonie gelooven wij er op te moeten aandringen, dat men na de uitvoering van gisteravond, ook die van heden gaat horen.”

𝄢

Na dit eerste succesvolle bezoek aan Amsterdam zal Mahler nog drie keer bij het Concertgebouworkest terugkeren, voor het laatst in oktober 1909. Een groot deel van zijn oeuvre heeft hij dus – letterlijk – eigenhandig in Nederlandse première doen gaan. Als eerstvolgende symfonie zal in oktober 1904 de Vierde uitgevoerd gaan worden. En hier toont Mengelberg dat hij een man met grote visie is, want hoe heeft hij de Vierde geprogrammeerd? Vóór en ná de pauze! “Wat zeg je daarvan”, schrijft Mahler als een opgewonden schooljongen aan Alma. “Ze hebben mijn compositie tweemaal op het programma geplaatst – na de pauze begint het weer van voren af aan! Ik ben werkelijk benieuwd of het publiek de tweede keer hartelijker zal reageren.” Hij vindt het het ei van Columbus om op deze wijze een nieuw werk te introduceren en looft het orkest, dat de Vierde “met een verrukkelijke zuiverheid” speelt.

Gelukkig verloopt de avond met 2×4 heel goed. Vanaf het begin is het publiek aandachtig en bij ieder volgend deel stijgt de spanning. De herhaling is helemaal een succes. Mahler is erg te spreken over de uitvoering(en): “De zangeres zong de solo eenvoudig en roerend expressief en het orkest begeleidde haar als zonnestralen. Het was een schilderij met een gouden achtergrond.’ Deze beeldspaak lijkt welhaast beïnvloed door Mahlers bezoek aan het Rembrandthuis, een jaar tevoren. Dat Mahler de zaak tegenover Alma niet mooier voorstelt dan zij is, bewijst de herinnering van Balthazar Verhagen aan die avond van een “niet talrijk maar wel dankbaar publiek”. Hoe belangrijk de repetities waren, blijkt uit een andere herinnering van Verhagen. Tijdens een repetitie van de Vierde ontdekte Mahler een drukfout in de partituur. Er moest meteen naar Wenen getelegrafeerd worden, naar de uitgever, omdat anders “de hele wereld de Vierde met een fout zal spelen”, volgens de wanhopige componist. Ook Mengelberg benadrukt in zijn herinneringen aan Mahler het creatieve belang van diens repetitie. “Men voelde de muziek onder ‘s componisten handen groeien en tot leven ontwaken. Mahlers werkwijze ging dikwijls verder dan de omzetting van de noten der partituur in geluid: vaak veranderde hij zijn manuscripten – aan de hand van de praktijk en naar de eis van de klank [het volume en de akoestiek van de zaal waren hier zeer bepalend]. Allerlei wijzigingen heeft hij hier in zijn werken aangebracht, gedeeltelijk alleen bestemd voor ons Concertgebouworkest, gedeeltelijk ook later overgenomen bij het in druk verschijnen der partituur.” Tenzij er natuurlijk al een fout ingeslopen was!

𝄢Zijn eigen uitvoering van de Vijfde en de Kindertotenlieder wordt door Mahler als ‘prachtig’ beoordeeld, behalve de zanger, die te oppervlakkig zong. De waarheid is echter anders, zoals we zowel uit de pers als uit het dagboek van mevrouw Diepenbrock kunnen opmaken. Na elk van de Kindertotenlieder verlieten de luisteraars bij bosjes de zaal, waardoor Mahler zeer gedeprimeerd raakte. Bovendien had hij, wegens ziekte van de oorspronkelijk voorziene zanger, het programma moeten omgooien, waardoor de symfonie voor de pauze klonk. “Deze verandering is aan de liederen niet ten goede gekomen, die vonden nu de aandacht eenigzins vermoeid – de uitvoering der symfonie duurde ruim vijf kwartier – de atmosfeer in letterlijken en figuurlijken zin verre van zuiver”, aldus de criticus.

“Ook de gewenste stemming bij het publiek was niet aanwezig, eenige leden veroorloofden zich zelfs de ongepaste vrijheid tusschen de Kindertotenlieder, die één cyclus zijn, de zaal met het onvermijdelijk gedruis te verlaten (…) Dat het applaus na de uitvoering der Symphonie niet krachtiger en langduriger is geweest, was eenigzins te verklaren. Men huldigt blijkbaar van harte graag den besten dirigent die voor deze symphonie te vinden is (…) maar na het aanhooren deze nieuwe symphonie scheen het publiek tegenover de componist te aarzelen in zijn oordeel.” De criticus zelf was vooral onder de indruk van het lieflijke Adagietto – “een rustbank ter zijde van den moeizaam begaanbaren weg”, en stelt tot slot dat er iets raadselachtigs Is in de componist Mahler: “Hij fascineert ons, we raken niet meer los. De tovermacht zijner muziek heeft ons gegrepen.” Gelukkig voor Mahler sprak de tovermacht van de partituur van het sprookje Das klagende Lied tot het hele publiek en  dat kreeg daarom een warm onthaal, waardoor de bittere nasmaak van het bijna-fiasco van de eerste avond kon worden uitgewist.